حتما نام «کودکان بیش فعال» را تا به حال شنیده اید. کودکان بیش فعال آن دسته از کودکانی هستند که کنترلشان بسیار دشوار است و والدین اغلب از دست آن ها به ستوه می آیند. آن ها اغلب به غلط به عنوان «بچه های بد و شر» شناخته می شوند و همه از دست آن ها شاکی هستند. اگر شما هم با این مشکل روبه رو هستید توصیه می کنیم حتما ادامه گزارش را بخوانید و با توجه به ضرورت درمان این اختلال از مشکلات بعدی که در انتظار فرزند شماست جلوگیری کنید.برای آشنا شدن با زوایای این اختلال که از آن به عنوان شایع ترین اختلال روان پزشکی کودکان یاد می شود با دکتر عاطفه سلطانی فر، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و فلوشیپ روان پزشکی کودکان خردسال کمک گرفتیم. وی در مقدمه به خراسان چنین می گوید: اختلال بیش فعالی یا ADHD   که در کودکان شایع است در صورت عدم تشخیص و درمان می تواند عوارض زیادی برای کودک و خانواده اش و جامعه داشته باشد. این اختلال 3 علامت اصلی دارد که مهم ترین آن معمولا با تکانشگری همراه است و در مرحله سوم نقص توجه و تمرکز است، به این ترتیب ADHD   3 طیف دارد در نوع شایع آن هر 3 طیف وجود دارد 2 نوع دیگر کودکانی که درگیر بیش فعالی و تکانشگری هستند و در تمرکز و توجه مشکلی ندارند و کودکانی که بیش فعال و تکانشگر نیستند اما در تمرکز و توجه مشکل دارند. دسته اخیر دیرتر از همه تشخیص داده می شوند زیرا به هنگام ورود به مدرسه است که مشکل تمرکز و توجه آن ها جدی می شود. این اختلال در پسران 3تا5 برابر دخترها دیده می شود و در 3تا5 درصد کودکان مدرسه ای قابل مشاهده است.

علایم بیش فعالی

یک کودک بیش فعال در وهله اول در مقایسه با کودکان هم سن و سال خود جنب و جوش و تحرک بیشتری دارد. معمولا نمی تواند یک جا بنشیند و اگر مجبور شود مدام وول می خورد. دوست دارد از بلندی بالا برود و شکایت دائمی والدین این است که دائما سعی می کند از ارتفاع بالا برود. زیاد صحبت می کند و وقتی از خواب بیدار می شود گویی باتری اش به کار می افتد و زمانی که می خوابد گویی باتری اش تمام شده است. علایم تکانشگری در کودک بیش فعال به این ترتیب است که کودک قادر نیست قبل از انجام کار به عواقب آن فکر کند. به خاطر همین ممکن است کارهای خطرناک انجام دهد. به عنوان مثال ممکن است در خیابان ناگهان دست مادر را رها کند و وسط خیابان بدود تا به چیزی که آن طرف خیابان مورد علاقه اش بوده، برسد. معمولا دوست ندارد صبر کند تا حرف دیگران تمام شود بنابراین معمولا وسط حرف دیگران می آید تا حرف بزند.صبر کردن در صف هم برای آن ها مشکل است و عادت دارند قبل از شنیدن سوال به صورت کامل پاسخ دهند.استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد درباره نقص تمرکز و توجه توضیح می دهد: نقص تمرکز و توجه باعث می شود حواس کودک به طور طبیعی زودتر پرت شود. به عنوان مثال به هنگام انجام تکالیف حوصله ندارد تا آخر آن را انجام بدهد و مدام بین انجام تکالیف سرش را با کارهای دیگر گرم می کند و والدین مجبورند آن ها را تا اتمام تکالیف همراهی کنند. اشتباهات آن ها اغلب ناشی از بی دقتی است و بسیار فراموشکار هستند و وسایل خود را به کرات گم می کنند. یکی دیگر از علامت های مهم نقص توجه و تمرکز این است که وقتی با او صحبت می شود گویی نمی شنود، حتی والدین در سن پایین تر می ترسند که شنوایی کودک مشکلی داشته باشد، در صورتی که مشکل شنوایی وجود ندارد و کودک به علت اختلال تمرکز و توجه نمی شنود.تشخیص این عارضه با بررسی فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان امکان پذیر است و آگاهی والدین و معلم درباره این عارضه بسیار مهم است. علایم این عارضه قبل از 7 سالگی در کودک قابل شناسایی است.علت اختلال ADHD   صددرصد شناخته شده نیست اما تحقیقات نشان داده که این اختلال می تواند جنبه ژنتیکی داشته باشد و دیده شده که در دوقلوهای تک تخمکی میزان بروز اختلال بیشتر از دوقلوهای 2 تخمکی است و از طرفی اختلال در خانواده یک کودک بیش فعال سابقه دارد.

هم چنین مشخص شده که قسمت هایی از مغز که در مهار محرک های نامربوط محیطی نقش دارد، در این کودکان کمتر از دیگر همسالان فعال است و نقص در تنظیم مواد شیمیایی در مغز این افراد نیز وجود دارد که خوشبختانه با درمان های کنونی این نواقص قابل کنترل است.مطالعات زیادی درباره نقش عوامل محیطی و تغذیه ای در بروز این عارضه انجام شده که نشان می دهد مواد غذایی نمی توانند علت اصلی بروز این اختلال باشند اما کمبود پروتئین و مصرف فراوان کربوهیدرات ممکن است در تشدید علایم بیش فعالی نقش داشته باشد.درباره سیر این اختلال باید گفت که بیش فعالی قبل از 7 سالگی شروع می شود و تا 12 سالگی ادامه پیدا می کند. حدود 50 درصد موارد بیش فعالی پس از 12سالگی خود به خود بهبود پیدا می کند و کودک جنب و جوش عادی پیدا می کند و نقص تمرکز و توجه او از بین می رود. اما در 40 تا 50 درصد تا سن بزرگسالی ادامه پیدا می کند که از آن به عنوان «اختلال بیش فعالی و نقص تمرکز و توجه بزرگسالی» یاد می کنیم.

عوارض خطرناک بیش فعالی

عوارض بیش فعالی درمان نشده طیف بسیار گسترده ای را دربر می گیرد که آگاهی والدین نسبت به آن ها می تواند در افزایش تمایل آن ها به مراجعه به روان پزشک و درمان سریع این اختلال بینجامد. دکتر سلطانی فر هشدار می دهد والدین هرگز نباید تصور کنند می توانند با عوارض این اختلال در کودک کنار بیایند و او را تحت معالجه روان پزشک قرار ندهند زیرا طیف عوارض به قدری دامنه دار و گسترده است که می تواند آینده کودک و حتی محیط پیرامونش را تحت تاثیر قرار دهد.او می افزاید: بخشی که کودک بیش فعال درمان نشده در آن ضربه می خورد، تحصیلات است. کودکی که دچار بیش فعالی و نقص تمرکز و توجه است، نمی تواند عملکرد مناسبی در مدرسه داشته باشد و دائما با معلم و والدین خود درگیر است. او با وجود داشتن بهره هوشی مناسب به تنبلی و کودنی متهم می شود. والدین تصور می کنند فرزند آن ها به درس علاقه ندارد و وقتی تلاش آن ها برای علاقه مند شدن او به درس جواب نمی دهد در مقابل تصمیم او برای ترک تحصیل مقاومت نمی کنند.

از طرف دیگر کودکی که بیش فعال است و از نقص تمرکز و توجه رنج می برد و درمان نشده به سرعت از نظر روان شناختی دچار مشکلات رفتاری می شود زیرا این اختلال در 60 درصد موارد همراه با تحریک پذیری و پرخاشگری است و والدین که در مهار آن ها ناتوان می شوند کم کم از روش های خشن برای کنترل آن ها استفاده می کنند و کودکی لجباز و سرکش تربیت می کنند.

کودک بیش فعال درمان نشده که لجباز و سرکش و نافرمان شود در طول زمان به اختلالی موسوم به «اختلال سلوک» مبتلا می شود و تبدیل به نوجوانی خلافکار که میل به فرار از خانه و مدرسه دارد می شود. او هنجارهای اجتماعی را زیر پا می گذارد و به اموال عمومی آسیب می رساند. لجبازی و سرکشی کودکان در سنین پایین با درمان های دارویی کاملا قابل کنترل است اما در سنین نوجوانی تبدیل به رفتار می شود و به سختی می توان چنین نوجوانی را مهار کرد.بچه های بیش فعال درمان نشده اغلب به دیگران افرادی شرور معرفی می شوند و از کمبود اعتماد به نفس رنج می برند و در خطر آسیب های اجتماعی مثل سوء مصرف مواد قرار می گیرند. بی قراری و ناآرامی آنان باعث می شود به سمت هنجارشکنی وکسب آرامش کاذب از طریق مصرف سوء مواد بروند.خانواده نیز اغلب از درمان نشدن این کودکان آسیب می بیند والدین با هم بر سر تربیت کودک درگیر می شوند و اغلب افسرده و سرخورده می شوند و دامنه تنش های خانوادگی به تشدید علایم بیش فعالی در آن ها می انجامد.

درمان

برخلاف تصور عموم اولین شیوه درمانی در تمام دنیا برای این اختلال درمان دارویی است. این در حالی است که متاسفانه بسیاری از والدین از درمان های دارویی نگران هستند و به همین دلیل درصدد درمان برنمی آیند و مراجعه نمی کنند. باید گفت درمان های دارویی بهترین روش برای اکثر این کودکان است و بهترین دارو نیز داروی محرک سلسله اعصاب مرکزی به نام «ریتالین» است. این دارو کمک می کند که کودک تحرکش کمتر شود آرام تر و حتی کودکانی که به علت نقص در تنظیم حرکات بسیار بدخط هستند، خطشان بهتر شود.

تمرکز و توجه آن ها هم بهتر شود و حتی پرخاشگری و لجبازی آن ها تحت کنترل درمی آید. این دارو در واقع همه علایم اختلال را کاهش می دهد و برخلاف تصور عموم مصرف دارو برای درمان این اختلال به هیچ وجه باعث اعتیاد نمی شود و نگرانی از این بابت وجود ندارد.اما درمان این اختلال بسیار طولانی است و مثلا شبیه عینک زدن یا درمان فشارخون است یعنی تا هر وقت دارو مصرف شود اختلال کنترل می شود و با قطع دارو اختلال سرجایش باقی است. یکی دیگر از داروها آتوماکستین است که باعث بیشتر شدن تمرکز و توجه کودک و کاهش علایم می شود.دکتر سلطانی فر درباره درمان های غیردارویی توضیح می دهد: آموزش شیوه های فرزندپروری به والدین، به آن ها کمک می کند تا دریابند یک کودک بیش فعال چه ویژگی هایی دارد و چطور باید روش های تربیتی صحیح را درباره آن به کار ببرند.

توجه کنید که درمان های غیردارویی به هیچ عنوان به تنهایی کافی نیست و باید به همراه درمان های دارویی به کار رود.برای تکمیل درمان معلمان هم باید با این اختلال آشنایی داشته باشند و تدابیر یا استراتژی های ویژه برای آموزش این کودکان ببینند و حتما باید نسبت به این اختلال آگاهی کافی داشته باشند و ضرورت درمان را مدنظر قرار دهند.این اختلال در صورت شناسایی و درمان در دوران کودکی قابل کنترل است اما همان طور که گفتیم در صورت درمان نشدن صدمات جبران ناپذیری به فرد و جامعه می زند. بزرگسالان مبتلا به ADHD   نیز از رفتارها و عدم کنترل هیجانات خود قابل شناسایی هستند و اغلب در تصمیم گیری های خود تکانشگر هستند یعنی به عاقبت تصمیم گیری خود فکر نمی کنند، عجول هستند، پشتکار لازم ندارند و برای این افراد نیز درمان های دارویی وجود دارد که این اختلال را قابل کنترل می کند.خراسان