عوامل مؤثر بر افت تحصیلی و مردودی
مقدمه
یکی از مشغله های اصلی بشریت در تمام دوران ، توانا ساختن نسل آینده در اداره امور خویش و سپردن میراث فرهنگی بوده است . قسمت اعظم این وظیفه ، در ابتدا توسط خانواده انجام می شد . همزمان با گسترش جوامع و تقسیم کار اجتماعی و افتصادی وظیفه تعلیم و تربیت به نهاد آموزش و پرورش محول گردید .
این نهاد به طور رسمی عهده دار این امر گشت تا بر اساس اصول و اهداف مورد قبول جامعه ، توانایی ها و استعدادهای کودکان و نوجوانان را شناسایی نماید و به منظور اجتماعی شدن و به عهده گرفتن مسئولیت های آتی تعالیم لازم را به آنان بیاموزد .
امروزه دیدگاه مردم در مورد آموزش و پرورش به گونه ای است که استفاده از امکانات تربیتی جامعه را حق طبیعی و مسلم خود می دانند . دلیل عمده این امر آن است که تعلیم و تربیت با سرنوشت انسان در زندگی آینده پیوند خورده است . در عصر حاضر بسیاری از امکانات مادی و نیروهای انسانی در خدمت تعلیم و تربیت قرار گرفته است . همچنین تعلیم و تربیت در بسیاری از جوامع یک سرمایه گذاری بلند مدت محسوب می شود . که به بهای چشم پوشیدن و صرف نظر کردن از رشد کوتاه مدت دیگر امکانات جامعه حاصل می شود . بنابراین اگر تعلیم و تربیت نتواند نیروهای انسانی تحت آموزش خود را در قالب انواع تخصص ها و مهارتهای مکمل و مورد لزوم جامعه درآورد و بدین ترتیب نتواند به ایفای نقش خود در زمینه شکوفایی جامعه بپردازد ، در واقع باید گفت که این امکانات و نیروها به هدر رفته است . لذا تفکر عاقلانه حکم می کند که سرمایه ها و نیروهای به کار گرفته شده در تعلیم و تربیت به گونه ای برنامه ریزی و سازماندهی شود تا بتواند به اهداف مورد نظر خویش دست پیدا کند .
کودکان و نوجوانان در دوران تحصیل ، نگرش مثبت یا منفی نسبت به خود و محیط پیرامون بدست می آورند این مسأله به مقدار زیاد به تجارب موفق یا ناموفق دانش آموزان در دوران تحصیل بستگی دارد . آنها در مدرسه در مسیر رشد و بالندگی قرار می گیرند . در حقیقت در طول بهترین سالهای عمرخود با عوامل مختلف مؤثر بر تحول شناختی ، عاطفی و اجتماعی به کنش متقابل می پردازند .
آنها با پیشرفت در تحصیلات و افزایش میزان یادگیری علاوه بر رشد علمی به سلامت روانی نیز دست پیدا می کنند . بر عکس در صورت عدم موفقیت تحصیلی و فشارهای روانی ناشی از آن ، بهداشت روانی شان برهم خورده و بدین گونه خسارتهایی متوجه آنها و جامعه می شود .
به همین دلیل باید به مقوله افت تحصیلی توجه بیشتری نمود تا بتوان با شناخت آن ، توانایی ها و شایستگی های کودکان و نوجوانان را بارور کرد .
افت از نظر لغوی به معنی کمبود ، کمی ، کم و کاست و نقصان است . منظور از افت تحصیلی « کاهش عملکرد تحصیلی دانش آموز از سطح رضایت بخش به سطحی نامطلوب است . » همچنین افت در لغت به معنای ضایعات ، ضایع کردن که بیشتر در نظر اقتصاددانان مطرح شده است . اما در بعضی از متون فارسی کلمه ترک تحصیل نیز معادل افت تحصیلی در نظر گرفته شده است . به عبارتی افت تحصیلی عبارت است از نزول از یک سطح بالاتر به سطح پایین تر در تحصیل و آموزش .
افت تحصیلی به معنای دقیق آن ، زمانی است که فاصله قابل توجهی بین توان و استعداد بالقوه و توان بالفعل فرد در فعالیتهای درسی و پیشرفت تحصیلی مشهود باشد . گرچه این تعریف می تواند همه کسانی را که به دنبال شکستهای پی در پی تحصیل ، از تحصیل عقب مانده و عمدتاً به اصطلاح تجدید یا مردود شده اند را در بر گیرد اما مفهوم افت تحصیلی صرفاً در رفوزگی و تجدیدی خلاصه نمی شود و می تواند شامل هر دانش آموز و دانشجویی شود که اکتسابهای آموزشگاهی و پیشرفت دانشگاهی او کمتر از توان بالقوه و حد انتظار اوست . لذا بر اساس این تعریف دانش آموزان تیزهوش نیز ممکن است دچار افت تحصیلی و کم آموزی بشوند . لذا افت تحصیلی مسئله ای است عام و نسبی .
کاربرد دقیق اصطلاح افت یا اتلاف در آموزش و پرورش از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش را به صنعتی تشبیه می کنند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه ای را که باید به محصول نهایی تبدیل می شد تلف نموده و نتیجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورده است شاید این تشبیه چندان خوشایند نباشد و اصطلاح « قصور در تحصیل یا واماندگی از تحصیل » مطلوبتر باشد . با وجود این اگر از نقطه نظر منابع و مخارجی که جامعه در اختیار نهاد تعلیم و تربیت قرار می دهد به آموزش و پرورش بنگریم بدون شک آموزش و پرورش یکی از بزرگترین مشاغل اقتصادی جهان می باشد . لذا می توان اصطلاح افت یا اتلاف را در مورد این نهاد نیز به کار برد یعنی در حقیقت در فرآیند تعلیم و تربیت افت شامل اتلاف در پرورش و یادگیری انسانها ، تأسیسات ساختمانی و تجهیزات مدارس و مؤسسات آموزشی و ارزش کار معلمان و اوقات دانش آموزان به وجود می آید . اگر فرض کنیم که هدف همه دانش آموزانی که وارد یک مرحله از مقطع تحصیلی می شوند ، گذراندن موفقیت آمیز آن دوره یا مقطع باشد بنابراین ، هم تکرار پایه های تحصیلی یک دوره و هم ترک تحصیل پیش از پایان دوره را نیز می توان به عنوان افت تحصیلی تلقی کرد . تکرار پایه تحصیلی عبارتست از تکرار یک کلاس برای دانش آموزی که در سال قبل در همان پایه مشغول به تحصیل بوده است .
تکرار پایه تحصیلی از این جهت افت تحصیلی محاسبه می گردد که موجب کاهش ظرفیت ثبت نام در پایه تکرار شده می گردد و از پذیرش دیگر دانش آموزان در آن پایه جلوگیری به عمل می آورد ویا باعث به وجود آمدن تراکم دانش آموزان در آن پایه می گردد . این موضوع هم باعث تحمیل هزینه های بیشتری به نظام آموزش و پرورش می شود و هم به عنوان یک عامل شدید افت تحصیلی مضاعف می شود که باعث ترک تحصیل می گردد . ترک تحصیل عبارت از وضعیتی است که دانش آموز پیش از پایان سال دوره آموزشی که در آن ثبت نام کرده است آن دوره را ترک کرده و در حقیقت به هدفهای آن دوره دست پیدا نمی کند . اما در اهداف تعلیم و تربیت اینگونه عنوان شده است که هدف تعلیم و تربیت ، اجباری کردن آموزش تا پایان دوره راهنمایی است اگر چنانچه فردی تا پایان دوره راهنمایی ترک تحصیل نماید آن را جزء افت تحصیلی محسوب می کنند اما بعد از دوره راهنمایی چون این احتمال پیش بینی شده است که فقط بخشی از قبول شدگان دوره راهنمایی وارد مقطع دبیرستان شوند . بنابراین ترک تحصیل قبول شدگان دوره دبیرستان افت محسوب نمی گردد بلکه به عنوان فارغ التحصیل تلقی می شوند بنابراین با توجه به مسائل مطرح شده در فوق افت تحصیلی عبارت است از وقوع ترک تحصیل زودرس و تکرار پایه تحصیلی در نظام آموزش و پرورش یک کشور . البته قابل ذکر است که این تعریف تا حدودی محدود است زیرا انواع افت را نادیده گرفته و نتایج آموزشی و پرورشی ترک تحصیل زودرس یا مزیتهایی را که ممکن است تکرار پایه تحصیلی در برداشته باشد در نظر نمی گیرد . به هر حال حدود ترک تحصیل و تکرار پایه تحصیل به ساخت نظام آموزشی و هدفهای این نظام بستگی دارد .
عوامل مؤثر بر افت تحصیلی و مردودی
علل گوناگونی ، زمینه ساز افت تحصیلی و احیاناً توقف در یک پایه تحصیلی می شوند . در کل نمی توان علل ثابتی را عامل موفقیت یا شکست تلقی کرد . اغلب محققان و صاحب نظران عوامل شکست تحصیلی را در دو طبقه درون سازمانی و برون سازمانی قرار می دهند . از عوامل بیرونی به تعدد زبان ، نابرابری ، امکانات آموزشی در شهر و روستا ، محرومیت برخی از گروهها مثل غیربومیان ، مهاجرین ، دختران و محدودیتهای مالی کشورها ، عوامل شخصی مانند هوش و استعداد ، امور عاطفی و نتایج تحصیلی اشاره نموده و از عوامل درونی نظام آموزش و پرورش کیفیت معلمان، برنامه های آموزشی ، تقویم و ساعت آموزشی را می توان نام برد .
* در یک تقسیم بندی مشابه نیز می توان عوامل زیر را در افت تحصیلی دخیل دانست :
?- علل داخلی که متوجه نظام آموزش و مدرسه می باشد
? - علل خارجی که خود به دو دسته تقسیم می شوند :
الف ) علل اجتماعی و خانوادگی
ب ) علل فردی
این دسته بندی دارای مرز مشخصی نیست و می توانند در یکدیگر تداخل داشته باشند ، چرا که نظام آموزشی نمی تواند از اجتماع جدا باشد و خود متأثر از آن است . همچنین عوامل فردی بی تأثیر از اجتماع و خانواده نمی باشد . این دسته بندی فقط برای سهولت مطالعه و تحقیق می باشد که در زیر به تفصیل بیان می شود .
* علل داخلی :
مدرسه به عنوان دومین کانون که در رشد و تحول کودک سهم بسزایی دارد می تواند نقش خود را به طور سازنده و یا بعضاً به شکل مخرب ایفا کند . اولین تجارب آموزشی و اجتماعی در محیط مدرسه یا کلاس درس ، روابط با همسالان و مشکلات ناشی از نظام آموزشی با افت تحصیلی دانش آموزان در ارتباط هستند .
روانشناسان انسانگرا بر این باورند که عواملی چون نگرش نسبت به خود ، آموزشگاه و دیگران ، میزان همدلی ، احترام بی قید و شرط . یکرنگی و در نظر گرفتن تفاوتهای فردی می توانند عوامل مهمی در مسائل انطباقی ، سلامت جسمانی ، میزان توجه و حتی تغییر در میزان بهره هوشی و رشد شناختی باشد . از دیدگاه انسانگرایانه ، یادگیری می بایست در محیطی با روابط انسانی خوب تحقق یابد . در واقع تجربه یادگیری متأثر از دیدگاه یادگیری است و از این رو یادگیری تا حد امکان باید فردی و در زمان حال صورت پذیرد .
آموزش انسانگرایانه با کل وجود آدمی در ارتباط است . بنابراین هم مسائل آموزشی و هم مسائل عاطفی به موازات هم می بایست در آموزشگاه مورد توجه قرار گیرد .
اعم علل آموزشگاهی که باعث افت تحصیلی می شود عبارتند از :
? - نامتناسب بودن هدفها و محتوای برنامه ها با نیازها ، استعداد و علاقه دانش آموزان :
اگر فراگیران برنامه درسی را نامربوط تشخیص دهند و آنها را متناسب با اهداف خود ندانند آن گاه است که افت تحصیلی افزایش می یابد . از آنجائیکه در نظام آموزشی ما هدف ، نخبه پروری وطرح تعلیم و تربیت بر مبنای تشکیل ذهن و ذخیره هر چه بیشتر دانش آموزی می باشد . قصور در برقراری هدفها و برنامه هایی که با نیازهای رشد ، تکامل ، علائق و انگیزه های فرد متناسب و هماهنگ نباشد بر جریان تعلیم و تربیت تأثیر نامناسبی برجای گذارده و باعث افت تحصیلی می شود .
?- نامتناسب بودن روشها و امکانات آموزشی با محتوای برنامه ها :
در نظام آموزشی ما روشهای تدریس و یادگیری بر اساس گوش دادن و بیان لفظی و حفظ مطالب درسی استوار است و تأکید بر روشهای غیرفعال است . در نتیجه ذوق و خلاقیت و ابتکار دانش اموزان نادیده گرفته می شود و انگیزه و علائق آنان برای آموختن از بین می رود و در نتیجه افت تحصیلی نمایان می شود .
? - نامتناسب بودن معلمان از نظر صلاحیت ها ، شایستگی ها و تعداد با نیازهای برنامه
کمبود معلم مخصوصاً در کشورهای در حال توسعه به دلیل کاهش جاذبه برای شغل معلمی ، یکی از دلایل شلوغی کلاسها و عدم توجه مناسب به پرورش و شکوفایی استعدادهای دانش آموزان می باشد که این امر باعث مردودی و یا ترک تحصیل آنان گردیده و یکی از عوامل افت تحصیلی است . کانت معتقد است در بین ابداعات بشری هنرمملکت داری و هنر تعلیم و تربیت از مابقی دیگر مشکل تر است یک معلم خوب برای اداره کردن به دو ویژگی نیاز دارد . اشراف بر کلاس یعنی توانایی معلم در کنترل کلاس و حضور ذهن یعنی توانایی معلم برای انجام دادن دو یا چند عمل در یک زمان . معلم همیشه در یک کلاس با دو نوع موقعیت روبروست . موقعیتهای مقرر یا پیش بینی شده وموقعیتهای اضطراری که از قبل قابل پیش بینی نمی باشد . کلاسهای شلوغ به علت کمبود معلم و فضا و در نتیجه عدم توجه مناسب به پرورش و شکوفایی استعدادهای دانش آموزان و تدریس معلمان به شیوه قدیمی به صورت غیرفعال و پذیرنده کاهش جاذبه برای شغل معلمی به خاطر حقوق ناکافی و عدم رفاه در نتیجه عدم جذب نیروهای مطلوب کارآمد از جمله مواردی است که در نهایت افت تحصیلی وتکرار پایه تحصیلی را به دنبال دارد .
? - نامتناسب بودن مقررات و شرایط و فضای مدرسه و کلاس با نیازها و شرایط اجتماعی
مقرراتی که در اکثر مدارس حاکم است با وضعیت معلمین و دانش آموزان متناسب نیست و در این شرایط به استعدادها ، علائق و مشکلات دانش آموزان و تفاوتهای فردی آنان توجهی نمی شود . در این شرایط تعلیم و تربیت تحمیل شده ، تهدید ، توبیخ جنبه رسمی به خود می گیرد و این خود باعث بی علاقگی و عدم پرورش استعدادها شده و افت تحصیلی را به دنبال دارد همچنین مقررات و شرایط نامناسب مدرسه ، کلاس و محیط داخلی مدرسه و جریانهای اجتماعی آن ممکن است به طور کلی با نیازهای کودکان و جامعه ای که آنها را در برگرفته است بیگانه و ناهماهنگ باشد از جمله ساختمان مدارس ، تجهیزات ، کتابها و برنامه های درسی ممکن است از عوامل این بیگانگی به شمار آیند از عوامل مؤثر دیگر در این ارتباط می توان از مدت زمان و تعداد جلسات کلاس در هر روز ، مدت زمانی که برای انجام تکالیف در منزل تعیین می شود و تعداد روزهای حضور در مدرسه در هر هفته و همچنین چگونگی روابط معلمان و مسئولان مدرسه با دانش آموزان و اولیاء آنان نیز نام برد .
? - نامتناسب بودن روشهای ارزشیابی و سنجش یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان و تأکید زیاد بر امتحانات
از آنجا که آموزش و پرورش عمومی حق همه افراد جامعه است پس باید افراد جامعه به اهداف و نتایج پیش بینی شده برای این سطح آموزش و پرورش برسند . در نتیجه افت تحصیلی در آن بی معنا خواهد بود نظر به اینکه یادگیری فرآیندی پویا و ممتد است نه ثابت و مقطعی ، بنابراین تقسیم بندی تغییر و تحولات مداومی که فرد در جریان یادگیری با آنها روبروست به مراحل دلخواه تحصیلی و ارائه آزمونهایی برای اندازه گیری یادگیری او در خلال یا در پایان هر یک از مراحل به منظور تعیین سرنوشت او نمی تواند توجیه پذیر باشد . زیرا نمرات امتحانی به شخصی که امتحانات را تصحیح می کند وابستگی دارد و شایستگی معلمان در تدریس از یک موضوع درسی به موضوع درسی دیگر متفاوت است پس ارزش نمرات امتحانی متفاوت است . تأکید زیاد بر نمرات امتحانی هدفهای اصلی آموزش و پرورش را به مخاطره می اندازد و نمره به صورت هدف در می آید و به جای تأکید بر پرورش قدرت خلاقیت وابتکار و جرأت و جسارت ، بر حفظ و ذخیره دانشهای ساخته و پرداخته کنونی در ذهن تأکید می کند .
دانش آموزان به طور کلی در فعالیتهای اولیه تحصیلی شان تقریباً یاد می گیرند که به نظام نمره گذاری و ارتقا گواهینامه گزارشهای تحصیلی اهمیت قائل شوند امتحانات در صورتی توجیه پذیرند که نقاط قوت و ضغف دانش آموزان را نشان داده و زمینه پیشرفت آنان را فراهم نماید .
علل خارجی
خانواده و نقش آن بر افت تحصیلی
? - عوامل عاطفی و رفتاری خانواده
هر انسانی قسمت اعظم زندگی خود را در خانواده سپری می کند . خانواده به اولین گروه خویشاوندی یک کودک اطلاق می شود و نخستین پیوند میان کودک و محیط اطراف است . کودک در آنجا پندارهای اولیه درباره جهان خارج را فرا می گیرد . از لحاظ جسمی و ذهنی رشد و پرورش پیدا می کند . سخن گفتن و هنجارهای اساسی رفتار را یاد می گیرد و سرانجام نگرشها ، اخلاق و روحیاتش در خانواده شکل می گیرد و به عبارت دیگر اجتماعی می شود .
اعم عواملی که تحت عنوان عوامل اجتماعی - خانوادگی مطرح می شود در ذیل ذکر می شود :
کودک دچار فقر فرهنگی ، کودکی است که از فقر زبانی ، تجربی ، شناختی و شخصیتی و دامنه وسیعی از نگرشها ، هنجارها و ارزشهای بدون معیار رنج می برد و با توجه به این موارد است که فرصتهای برابر آموزش ، شانس مساوی در برخورداری از تعلیم و تربیت را فراهم نمی کند . زیرا بسیاری از افرادی که وارد نظام آموزشی می شوند این بار محرومیت فرهنگی است که آهنگ برخورداری آنان را معین می کند .
هر چه امکانات فرهنگی خانواده زیادتر باشد امکان رشد توانایی های هوشی کودکان زیادتر می شود و برعکس فقر محیط فرهنگی اثرات منفی بر رشد عقلی و شناختی کودکان دارد و در نتیجه موجبات افت تحصیلی را به وجود می آورد .
کودکانی که متعلق به خانواده هایی با پایگاه اقتصادی و اجتماعی فوق العاده پائین بوده و تواماً با فقر اقتصادی و فرهنگی مواجه اند ، از انگیزه تحصیلی بسیار پائین برخوردارند . از سوی دیگر در کنار فقر فرهنگی و محرومیتهای محیطی ، شرایط اقتصادی - اجتماعی حاکم بر جامعه نیز در چگونگی تبلور انگیزه های رشد و پیشرفت یا افت تحصیلی دانش آموزان نقش بسزایی دارد .
فقر و نداری به شکلهای گوناگون موانعی را در جهت پیشرفت تحصیلی به وجود می آورد از قبیل :
نامناسب بودن مکان زندگی از جهت آب سالم ، نور و فضای اتاق ، رفت و آمد و شلوغی و سر و صدا، آلودگی هوا ، نبودن مکان برای کارهای شخصی .
نامناسب بودن امکانات بهداشتی و تغذیه و در نتیجه ابتلا به انواع بیماریها و سوء تغذیه و کمبود خواب
کارکردن در خارج از منزل که مانع رفتن آنها به مدرسه یا باعث حضور نامرتب آنان در کلاس می شود .
یکی از عوامل منفی خانوادگی که همواره منشاء انحراف توجه کودک از تحصیل می گردد جابجائی وظایف والدین و فرزند است . از جمله جابجائی ها که ارتباط قابل توجهی با افت تحصیلی دارد ، اشتغال کودکان است . به این ترتیب کودکان در سنی به کار و اشتغال می پردازند که معمولاً از آنها انتظار می رود درآن مقطع بیشتر به نقشهای مورد انتظار از جمله تحصیل بپردازند . عدم تامین نیازهای مالی خانواده و نیاز به نیروی کار کودک از دلایل عمده اشتغال کودکان در سنین پائین است که در این زمینه صرف وقت و نیروی بسیار در اشتغال ، باعث افت تحصیلی آنها می شود . اشتغال دانش آموزان انرژی جسمی و ذهنی شان را برای یادگیری دروس کاهش می دهد . به این ترتیب کودکان ممکن است به دلیل عدم حضور فعال و مستمر در محیطهای آموزشی نتوانند به نحو مطلوبی به تحصیل ادامه دهند .
وضعیت اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی خانواده در نظام ارزشها به ویژه در روش تربیت فرزندان تأثیر می گذارد . در بعضی از خانواده ها پیشرفت کودکان در امر تحصیل به عنوان یکی از ارزشهای مهم تلقی می شود . این گونه خانواده ها برای پیشرفت فرزندان خود اهمیت زیادی قائل هستند .
آنان اغلب با مدرسه و معلم و فرزندان خود در ارتباطند . ولی اعضای طبقه کارگر ارزش پائین تری برای آموزش و پرورش قائل هستند همچنین آنها تأکید کمتری بر آموزش رسمی دارند و آن را وسیله ای برای پیشرفت شخصی قلمداد نمی کنند .
? - عوامل عاطفی و رفتاری خانواده
رفتار والدین با یکدیگر و تعامل آنها با کودک و به طور کلی جو عاطفی خانواده به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در رفتار و سازگاری کودک به شمار می رود . پذیرش یا طرد کودک از جانب والدین و رابطه فرزندان با یکدیگر ، بهداشت روانی کودک را تحت تأثیر قرار می دهد . کودکی که در خانواده احساس تبعیض و طردشدگی و ناامنی می کند ممکن است از نظر بهداشت روانی مورد تهدید قرار گیرد .
و این امر ، به تدریج باعث می شود که کودکان انگیزه یادگیری را از دست بدهند و اکثر آنها به گروه مردودشدگان و شکست خوردگان تحصیلی می پیوندند . در خانواده هایی که جو عاطفی سالم در آنها وجود دارد و روابط عاطفی والدین با بچه ها و همچنین روابط اجتماعی مناسبی بین افراد خانواده برقرار است کودک احساس امنیت می کند چنین کودکی از سلامتی روانی و پختگی عاطفی و رشد اجتماعی بهتری برخوردار است که طبعاً در سازگاری او با مدرسه و یادگیری و پیشرفت تحصیلی وی تأثیر تعیین کننده دارد .
نبودن پدر یا مادر یا هر دو ، اختلافات خانوادگی ، جدایی والدین از یکدیگر در خانواده ، باعث می شوند شرایط امنیت روانی و عاطفی به شدت کاهش یابد و باعث افت تحصیلی شود . فقدان والدین باعث آثار منفی رفتاری و عاطفی بر کودکان شده و به تبع آن بی علاقگی و آشفتگی های هیجانی ایجاد می شود که هر یک به نوبه خود می تواند عاملی برای افت تحصیلی دانش آموز باشد .
بی سوادی والدین موجب عدم درک وظایف مدرسه ، برنامه های آن و تداوم حضور مرتب دانش آموز در مدرسه می گردد و مشکلاتی برای تحصیل دانش آموز و کار مدرسه فراهم می کند . همچنین از نظر ناتوانی در کمک فکری و عملی به امور برنامه درسی دانش آموزان در منزل ، از پیشرفت تحصیلی فرزندان آنان می کاهد .
والدین با سواد علاوه بر نقش کمک رسانی در آموزش فرزندان خود ، الگوی منسجمی از یک فرد باسواد نیز هستند . سواد والدین در تحصیل فرزندان نقش دو جانبه ای دارد . از یک سو برای آنها جنبه کمک آموزش دارد و از سوی دیگر انگیزه ای برای درس خواندن آنها می شود . برخی از تحقیقات نشان داده اند کودکانی که در امور تحصیلی موفق هستند از والدینی برخوردار هستند که تحصیلات بالاتری دارند .
امروزه در کلیه جوامع بشری افزایش جمعیت یکی از مشکلات اساسی می باشد و ازدیاد روزافزون آن جامعه را تهدید می کند و در نتیجه توجه اصلی پژوهشگران و صاحب نظران علوم اجتماعی و تربیتی را به خود جلب کرده است . تحقیقات نشان می دهد مجموع تعداد خواهران و برادران در گروهی که دارای افت تحصیلی هستند بیشتر است . زیرا هر خانواده مقدار محدودی از منابع از قبیل پول ، غذا ، فضای زندگی ، رسیدگی و توجه والدین ، کنترل فرزندان و ... را دارد که هر چه تعداد اعضای خانواده بیشتر باشد تعداد متوسط منابع برای هر کودک کمتر می شود . در خانواده های پرجمعیت ، کودکان در مدتی که وقت خود را خارج از منزل صرف می کنند احساس آرامش بیشتری می کنند و از طرفی در این خانواده ها والدین کمتر می توانند فعالیتهای خارج از منزل فرزندان خود را تحت نظر داشته باشد .
علل فردی
بسیاری از مسائل مربوط به یادگیری و نابهنجاری های دانش آموزان از علتهای پنهانی که در تفاوتهای فردی نهفته است ناشی می شود . شناخت تفاوتها موجب بهبود کیفیت آموزش و پرورش و کاهش افت تحصیلی می شود . مساله تفاوت های فردی به ویژگیهای شناختی ، روانشناختی و شخصیتی از قبیل هوش ، انگیزش ، اعتماد به نفس ، توجه ، نارسائیهای جسمی و غیره مربوط می شود . برای پی بردن به علل این تفاوتها لازم است که به علل وراثتی و محیطی و تأثیر متقابل این دو عامل بر هم اشاره شود . افراد از یک طرف با خصوصیات وراثتی معین به دنیا می آیند و از طرف دیگر در شرایط و محیطهای گوناگون پرورش می یابند . بنابراین تفاوتهای افراد نتیجه کنش متقابل بین محیط و وراثت است مهمترین عوامل فردی که در مردودی و افت تحصیلی نقش دارند عبارتند از :
بدون شک یکی از عومل مهم افت تحصیلی کمبود هوش و توانایی ذهنی است . هوش هر فرد را می توان به دو نوع هوش عمومی و اختصاصی تقسیم کرد . هوش عمومی نوعی توانایی است که در اغلب فعالیتهای انسان خود را نشان می دهد . هوش اختصاصی استعداد و توانایی خاصی است که فرد در یک یا چند زمینه خاص دارد . اگر به نمرات دروس مختلف یک دانش آموز بنگریم می بینیم که نوعی رابطه بین آنها وجود دارد که حاکی از هوش عمومی است یعنی این طور نیست که آن دانش آموز در یک درس بسیار قوی و در درس دیگر بسیار ضعیف باشد . از طرف دیگر ممکن است کمی تفاوت دیده شود مثلاً در درس علوم بهتر از تاریخ باشد که این نشاندهنده هوش اختصاصی است . افراد از نظر میزان برخورداری از هوش عمومی با یکدیگر تفاوتهای بسیاری دارند که باید به آنها توجه شود .
کودکان و نوجوانان از نظر ظرفیت هوش با هم متفاوت هستند زیرا بهره هوشی افراد نتیجه تعامل بین وراثت و محیط است . بنابراین کودکان با ظرفیت متفاوت به دنیا آمده و در شرایط محیطی مختلف بهره هوشی خود را می یابند . بدیهی است درصد قابل توجهی از دانش آموزان که از نظر هوشی پائین تر از میانگین هستند ، در گروه دانش آموزان مرزی قرار دارند و احتمال اینکه این دانش آموزان شکست تحصیلی را بیشتر تجربه کنند زیاد است . این دانش آموزان اغلب در مدارس عادی حضور دارند و نیازمند توجه خاص معلمان و مشاوران مجرب هستند . برخی از تحقیقات نشان داده اند که انگیزه تلاش در این گونه دانش آموزان به دلیل عدم درک فهم مطالب درسی ، اندک است .
انگیزش چیزی است که ما را از ملالت به سوی علاقه حرکت می دهد . انگیزش عبارت از آن چیزی است که به ما انرژی می دهد و فعالیتهای ما را هدایت می کند گاهی انگیزش را به موتور و فرمان یک اتومبیل تشبیه می کنند . انگیزه در واقع موتور حرکت هر فردی است . یکی از دلایل افت تحصیلی نداشتن انگیزه پیشرفت می باشد . آنهایی که دارای انگیزه پیشرفت بالا هستند به تکالیفی روی می آورند که درجه دشواری آن در حد متوسط باشد و از تکالیف خیلی آسان یا خیلی متوسط دوری می کنند. چون تکالیف آسان برای آنها مبارزه ای به حساب نمی آید و ایجاد نگیزه نمی کند و انجام دادن تکالیف آسان فصیلتی به شخص نمی بخشد به این دلیل است که تکالیف دشوار برای آنهایی که خواستار پیشرفت هستند انگیزه آفرین نیست آنهایی که نیاز به پیشرفت پایین دارند به تکالیف نیمه دشوار روی می آورند و آنهایی که ترس شدید از شکست دارند به سوی تکالیف آسان می روند که احتمال موفقیت در انها بسیار است و احتمال شکست بسیار کم و یا اینکه به سوی تکالیف خیلی دشوار می روند که بهانه ای برای آنها باشد . روانشناسان در پژوهشها دریافته اند که نقش انگیزش در مسائل یادگیری و پیشرفتهای تحصیلی خیلی مؤثر تر از درجه هوش شاگردان است .
برای یادگیری و به خاطر سپردن هر مطلبی اولین شرط توجه به آن است بدیهی است اگر دانش آموز از هوش بالایی برخوردار باشد ولی به مطلب توجه نکند ، نمیتواند آن را فرا گیرد ، بنابراین باید خاطر نشان کرد علت افت و شکست تحصیلی بعضی از دانش آموزان ناشی از دامنه توجه پایین است و نیز عدم تمرکز حواس هنگام مطالعه و انجام تکالیف درسی نیز یکی از علل شکست و افت تحصیلی می باشد .
مشکلات عاطفی و هیجانی دانش آموزان در مقاطع مختلف رشد می تواند باعث افت تحصیلی آنان شود که مهمترین آنها را به اختصار توضیح می دهیم .
اضطراب و نگرانی
یکی از عوامل عاطفی که در یادگیری فرد تأثیر سوء دارد اضطراب است . اضطراب در یادگیری اختلال ایجاد می کند. این عامل در حالت شدید می تواند افت تحصیلی را باعث گردد چرا که فرد نمی تواند تمام قوای فکری و روانی خود را در هنگام یادگیری مطالب به کار گیرد . علت اضطراب و نگرانی می تواند ناشی از ترس از امتحان ، نمره ، معلم یا اختلالات عاطفی - رفتاری خانواده و غیره باشد . وجود اندکی اضطراب در انسان به عنوان یک حالت عاطفی و هیجانی نه تنها طبیعی است بلکه فقدان کامل آن می تواند مشکلاتی را پدید آورد . اما همین اضطراب که چاشنی زندگی است و انسان را به کار و کوشش و تکاپو وا می دارد اگر از حد اعتدال خود تجاوز کند بسیار زیان بخش خواهد شد وجود اندکی اضطراب در دانش آموزان برای مدرسه و تکالیف آن ضروری است و موجب احساس مسئولیت ، برنامه ریزی و مطالعه بیشتر آنها می شود حتی در مواردی که برخی از دانش آموزان نسبت به درس ، امتحان و مدرسه هیچگونه مسئولیتی احساس نمی کنند گاه لازم است که معلمان یا اولیاء با تشریح عواقب قصور ، کوتاهی و تنبلی دانش آموزان مقداری اضطراب در آنها ایجاد کنند . اما از طرف دیگر مطالعات متعددی نشان داده است که اگر اضطراب شدید باشد کاهش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را به همراه خواهد داشت . به بیان دیگر یکی از دلایل اساسی افت تحصیلی ، تجدیدی و مردودی دانش آموزان ، اضطراب امتحان است که برخی مطالعات سهمی در حدود ?? تا ?? درصد را نشان داده اند .
از دیگر متغیرهای فردی که می تواند تفاوتهایی را در پیشرفت یا افت تحصیلی دانش آموزان ایجاد کند جنسیت می باشد . برخی از محققان معتقدند که دختران در علوم انسانی و پسران در علوم ریاضی و فنی توانایی بهتری دارند همینطور میزان مردودی در پسران به مراتب بیشتر از دختران می باشد . مسئله دیگر نحوه تفکر دانش آموزان است . به طوریکه دانش آموزانی که در امر تحصیل با شکست مواجه می شوند این امر را به فقدان توانایی خود نسبت می دهند و خود را ناتوان می پندارند . در آنها احساس عدم شایستگی ایجاد می شود و به تبع کاهش عملکرد را به دنبال دارد که خود باعث دور باطل و شکستهای پی در پی می شود .
نارسائیهای جسمی و بیماریها ممکن است سبب پیدایش ناراحتیهای جسمی خاص در دانش آموزان شده به طوریکه در برنامه های تحصیلی کودک مزاحمت ایجاد کرده و در نهایت به افت تحصیلی منجر شود . نارسائیهای جسمانی خود به انواع مختلف تقسیم می شود که در اینجا به اختصار به چهار نوع از آنها اشاره می شود .
الف ) ضعف بنیه : دانش آموزانی که ضعف بنیه دارند و از سلامت کامل برخوردار نیستند نمی توانند زیاد فعالیت و کوشش کنند و به خاطر آمادگی برای انواع بیماری از پیشرفت تحصیلی باز می مانند .
ب ) ضعف بینایی و شنوایی :
آنهایی که دچار ضعف در بینایی و شنوایی هستند درس را خوب درک نمی کنند و خودبخود افت تحصیلی دامنگیر آنها خواهد شد . مطابق تحقیقات انجام شده ملی و بین المللی حدود دو درصد از کودکان و دانش آموزان بدون اینکه از عینک و سمعک استفاده کنند وبی آنکه شناسایی شده باشند دچار نارسایی بینایی و شنوایی هستند . در واقع یکی از مهمترین عوامل افت تحصیلی همانا ضعف بینایی و شنوایی است .
ج )ناراحتیهای جسمی - حرکتی
ناراحتیهای مربوط به مراکز عصبی و ناهماهنگی های حسی و حرکتی مانند صرع ، فلج مغزی نیز می تواند باعث افت تحصیلی شود .
د ) مشکلات ارتباطی :
دانش آموزانی که با دیگر دانش آموزان و معلمان ارتباط برقرار می کنند مشکلات خود را با آنها حل می کنند ولی ان دسته از دانش آموزانی که از این نظر مشکل دارند و نمی توانند با دیگران روابط حسنه برقرار کنند ومنزوی و گوشه گیر هستند ناچارند که مشکل خود را به خود بازگو کنند که به دور تسلسل خواهند رسید و مشکل آنها باعث افت تحصیلی در آنها خواهد شد .
? - مشکلات رفتاری
در بعضی از مواقع مشکلات رفتاری ، باعث افت تحصیلی می شوند . برخی از محققان معتقدند که اختلالات رفتاری ، رفتارهای افراطی ، مزمن و انحرافی هستند که گستره آن شامل اعمال تهاجمی یا برانگیختگی ناگهانی تا اعمال افسرده گونه و گوشه گیرانه می باشد .
دانش آموزانی که دارای مشکلات رفتاری هستند توانایی ایجاد تمرکز و انگیزه لازم برای یادگیری ندارند و کمتر قادر به شرکت در کلاسهای عادی هستند زیرا به طور متوالی شکست را تجربه می کنند .
از مشکلات و عوامل فردی دیگری که در امر افت تحصیلی و مردودی دخیل است می توان عزت نفس پایین ، ناتوانائیهای یادگیری ، دوزبانگی دانش آموزان را نام برد که هر کدام از انها احتیاج به بررسیها و پژوهشهای عمیقی دارد .
? - اثرات افت تحصیلی بر کودکان
? - هزینه های تحمیل شده بر دولت
افت تحصیلی و مردودی را نمی توان فقط به عنوان یک مشکل فردی مورد توجه قرار داد . زیرا ابعاد و پیامدهای ناشی از آن خیلی فراتر و وسیع تر از مسائل شخصی و فردی است . از آنجائیکه مسئله افت تحصیلی و مردودی پیامدهای گسترده را در بر می گیرد در این اختصار به برخی از آنها اشاره می کنیم.
? - اثرات افت تحصیلی بر کودکان
پایان سال تحصیلی برای کودکی که مردود شده است لحظه ای بحرانی است . زیرا شکست ، تصوری را که کودک از خود دارد دگرگون می سازد و نیز عقیده دیگران را نسبت به او عوض می کند . این تغییرات در شخصیت در حال تکوین و تشکیل کودک بسیار ظریف و آسیب پذیر است و آثار نامطلوب به جای می گذارد . بسیارند دانش آموزان شکست خورده که از خانه می گریزند یا به مواد مخدر پناه می برند و یا حتی اقدام به خودکشی می کنند . در ضمن تجربیات موفق مدرسه باعث نگرش مثبت به خود می شود . اما تجربیات ناموفق مدرسه به مفهوم منفی می انجامد که در نتیجه آن فرد ممکن است دچار دی منفی نسبت به خود شود . اگر محیط مدرسه برای دانش آموزان شواهدی که حاکی از شایستگی و لیاقت وی در کار مدرسه باشد طی چندین سال خصوصاً سالهای نخست تحصیلی فراهم بیاورد و این تجارب موفقیت آمیز در چهار پنج سال بعد نیز تکرار شوند . مطمئناً برای مدت نامحدودی در فرد نوعی مصونیت در برابر بیماریهای روانی ایجاد می شود . چنین فردی قادر خواهد بود تا بدون تحمل رنج و عذاب بر بحرانها و فشارهای شدید زندگی غلبه کند . اگر یک کودک صرفنظر از سابقه زندگی اش بتواند در مدرسه موفق شود برای موفقیت در زندگی نیز شانس فوق العاده ای دارد و در صورتی که در یکی از مراحل آموزش خود ( مدارس ابتدائی ، دبیرستان یا دانشگاه ) با شکست مواجه شود شانس او برای موفقیت در زندگی به مقدار زیادی کاهش پیدا می کند .
? - اثرات افت تحصیلی در محیط خانواده
برای خانواده ها قبول چنین شکست در تحصیلات فرزندانشان بسیار سنگین و دردآور است و باعث می شود که رفتارشان نسبت به کودک شکست خورده تغییر کند و در هر حال این واقعه موجب برهم خوردن تعادل عاطفه خانواده و مخصوصاً تعادل بین کودک شکست خورده و خانواده می گردد . برای خانواده ها نیز شکست فرزندان دردناک است و بر آن می شوند تا مسئول آن را پیداکنند و معمولاً یا مدرسه را مسئول می دانند یا فرزند خود را در هر حال این واقعه موجب برهم خوردن تعادل محیط خانوادگی می شود . بسیاری از خانواده های کم درآمد از ادامه تحصیل فرزند خود ناامید می شوند و او را وادار به کار می کنند واین خود سبب ترک تحصیل می شود .
? - هزینه های تحمیل شده بر دولت
هزینه تحمیل شده بر دولت شامل :
الف ) اتلاف هزینه های جاری اداره مؤسسات آموزشی توسط دولت
ب ) اتلاف سرمایه گذاری های ثابت برای احداث و تجهیز فضاهای آموزش و پرورش
همانطور که در ابتدای بحث گفتیم تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان از اهمیت شایانی برخوردار است چرا که نهایتاً بر پیشرفت و توسعه هر جامعه ای تأثیر می گذارد . متأسفانه عوامل زیادی بر جریان آموزش تأثیر می گذارد و موجبات افت تحصیلی را فراهم می کند . شناخت این عوامل می تواند به برنامه ریزی در زمینه کاهش این معضل کمک نماید . بخشی از این افت ناشی از مشکلات موجود در نظام آموزشی است .
آموزش و پرورش باید در تعیین اهداف مناسب آموزشی تجدید نظر کند و با توجه به تغییر شرایط اجتماعی و شناخت صحیح گروه هدف خود یعنی دانش آموزان ، زمینه های جامعه پذیری شان را فراهم نماید . زیرا هدف تعلیم و تربیت باید آماده کردن افراد برای زندگی بهتر باشد ، متأسفانه در نظام آموزشی موجود کشورمان ، تأکید بر پیشرفت تحصیلی است تا یادگیری در معنای واقعی کلمه . نظام آموزشی باید زمینه لازم را برای تفکر خلاق فراهم کند و پاسخگوی نیاز افراد باشد . وضعیت موجود موجب افت انگیزه و سرخوردگی دانش آموزان می گردد زیرا به جای اینکه ذهن آنها را وادار به اندیشه و خلاقیت نماید آن را تبدیل به صندوقچه محفوظات کرده است . این امر از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است چرا که وزارت آموزش و پرورش از متولیان تعلیم و تربیت نسل جدید است و اگر در ساختار ، محتوای دروس و تعریف اهداف و محصولات آموزشی تجدید نظر نکند باید منتظر عواقب شومی باشیم .
یکی دیگر از عوامل مؤثر بر افت تحصیلی ومردودی عوامل خانوادگی است . مطالعات نشان داده اند که کودکان با خانواده های فقیر ،تحصیلات و درآمد پایین ، کودکانی که در خانواده آنها مشاجرات زیاد است ، بیشتر احتمال دارد مردودی را تجربه نمایند . از عوامل دیگری که با ترک تحصیل رابطه دارند . سطح موفقیت شغلی والدین ، نبودن پدر و مادر در خانه و وسائل کمک آموزشی در خانه را می توان نام برد . می توان با تقویت رابطه مدرسه و خانواده از طریق آموزشهای عملی و تشکیل گروههای خاص مثل گروههای همیار ، تأثیر سوء عوامل خانوادگی هر چند اندک را به حداقل رساند . انجمن اولیاء و مربیان می تواند در جهت این هدف گام جدی تری بردارد . در زمینه عوامل فردی مؤثر بر افت تحصیلی می توان با توجه به استعدادهای بالقوه فرد از طریق آموزش های مناسب در جهت رفع آشفتگیهای عاطفی ، هیجانی ، مشکلات رفتاری و به منظور تقویت انگیزه دانش آموزان برنامه ریزی کرد .
افت تحصیلی را نباید نادیده گرفت زیرا از طرفی بین افت تحصیلی ، مردودی و ترک تحصیل رابطه وجود دارد . مطالعاتی که به بررسی ارتباط بین مردودی و ترک تحصیل در دبیرستان پرداخته اند همواره نشان داده اند که اکثر دانش آموزانی که تجربه مردودی دارند عاقبت مدرسه را رها می کنند . برخی از محققان گزارش کرده اند که ترک تحصیل کنندگان پنج برابر بیشتر از دیگر دانش آموزان تجربه مردودی دارند .
بنابراین اگر بطور جدی در جهت کاهش افت تحصیلی و نهایتاً مردودی و ترک تحصیل اقدام شود منابع جامعه خصوصاً مابع انسانی ، این گنجینه های ملی به هدر خواهد رفت . با توجه به تمام مطالب این مقاله باید گفت آموزش و پرورش نیازمند تحول است . در نظام آموزشی باید تجدید نظر کرد و با بررسی کارشناسانه ، زمینه لازم را برای رسیدن به اهداف مناسب آموزشی و آماده کردن افراد برای زندگی و تأمین آینده فراهم نمود .
درجهت پیشبرد این اهداف ، آموزش و پرورش می تواند دیگر نهادها و سازمانها را با خود همراه کند
